SUṢAMĀ : Multidisciplinary Research Journal
VOLUME-1, ISSUE-2 (APR-JUN)2025
1. वैदिकवाङ्मये उपलब्धानि कानिचित् यज्ञतत्त्वानि
Vaidikavāṅmaye Upalabdhāni Kānicit Yajñatattvāni
Dr. Naba Kumar Das
Assistant Professor, Dept. of Sanskrit (UG & PG)
Sitananda College, Purba Medinipur, West Bengal, India
Guest faculty, Dept. of Sanskrit, Rabindra Bharati University
Email: nabakumardas@sitanandacollege.ac.in
Abstract: The Vedic literature presents Yajña as the central institution of ritual, philosophy, and social order. This paper explores select topics on yajñatattvas preserved in the Saṃhitās, Brāhmaṇas, Āraṇyakas and Śrautasūtras. It begins with the etymology and origin of Yajña, tracing its mythical emergence from Prajāpati as a cosmic prototype. The study then outlines classifications—Śrauta rituals; Nitya, Naimittika and Kāmya and Praśchitta sacrifices; and the canonical triad of Iṣti Yajña,Paśu Yajna and Soma yajña. Detailed attention is given to Dravyas such as ghṛta, puroḍāśa, soma, paśu, and their symbolic values. The role of Devatās (Agni, Indra, Varuṇ, etc.), the function of Yajamāna and the organization of Ŗtvij priests (Hotṛ, Adhvaryu, Udgātṛ, Brahmā) are critically examined. Finally, the paper highlights the Brāhmaṇic interpretation of Yajña as the reenactment of cosmic sacrifice, thereby establishing its significance as both theological principle and socio-religious praxis in Vedic civilization.
Keywords: Yajna, Origin, Yajamāna, Dravyam, Devata, Ritwik
2. ‘वृद्धिरादैच्’ इति सूत्रार्थविमर्शः
‘Vṛddhirādaic’ iti sūtrārthavimarśaḥ
Dr. Joydeb Dinda
Assistant Professor, Dept. of Vyakarana
Laxmi Devi Shroff Adarsh Sanskrit Mahavidyalaya
B. Deoghar, Jharkhand, India.
Email: debjoydinda@gmail.com
Abstract: Pāṇini’s grammar determines the authenticity of words. Among all the grammars seen, inferred, complete or incomplete, the grammar of Pāṇini reigns supreme. That’s why the usefulness of the entire Pāṇini’s grammar is openly described in the purāṇa and upapurāṇas. Even the grammar of Śākaṭāyana, Āpiśali etc., the grammar of Pāṇini surpasses all other grammars for considering the correctness and incorrectness of popular (laukika) and Vedic words. The primacy of Pāṇini in this grammar is accomplished by hearing the name Pāṇiniya Vyākaraṇa. Pāṇini, by severe austerities, worshiped Maheśvara and by His grace obtained fourteen sūtras such as ‘aiuṇ’ and by them he first composed the Aṣṭādhyāyī to demonstrate the correctness of the word. ‘Vṛddhirādaic’ is the first sūtra of Aṣṭādhyāyī. Among the six kinds of sūtras this is saṃjñāsūtra. Ād and aic are called vṛddhi. According to Bhaṭṭojidīkṣita, the sūtra is composed of two padas, ‘vṛddhi’ and ‘adaich’. There is a ‘dvandva’ compound in ‘adaich’ pada. But, Nāgeśa is of deferent opinion. According to him, this sūtras is composed of three padas, vṛddhi, ād and aic. Thus, the word vṛddhi has many meanings but in the context of the grammatical sūtra of pāṇini the word vṛddhi has specific meaning as denoting ād and aic. Also, in the sūtra the word vṛddhi denotes auspiciousness. In this research article entitled ‘vṛddhirādaic iti sūtrārthavimarśaḥ’, we have discussed the sūtra in detail.
Keywords: Pāṇiniḥ, Patañjaliḥ, Aṣṭādhyāyī, Mahābhāṣyam, Vṛddhiḥ, Bhaṭṭojidīkṣitaḥ, Nāgeśaḥ, Siddhāntakaumudī, Laghuśabdenduśekharaḥ.
3. आनन्दवर्धनमतानुसारेण वस्तुध्वनिविषयकसंक्षिप्तवर्णनम्
ānandavardhanamatānusāreṇa vastudhvaniviṣayakasaṃkṣiptavarṇanam
Dr. Manteswar Barman
Assistant Professor of Sanskrit
University B.T. and Evening College,
Keshab Road, Gunjabari, Cooch Behar
Email: barmanmanteswar@gmail.com
Abstract :संस्कृतकाव्यशास्त्रे बहुचर्चितविषयाणां मध्ये ध्वनिप्रसङ्गः समधिकः प्रसिद्धः वर्त्तते। आनन्दवर्धनः ध्वनिसिद्धान्तस्य प्रथमाचार्यः इति प्रसिद्धिः वर्त्तते। ध्वनिमार्गसंस्थापकः प्रथमः ग्रन्थः आनन्दवर्धनविरचितः ध्वन्यालोकोऽस्ति। अनेन ध्वन्यालोकग्रन्थेन आनन्दवर्धनः ध्वनिसिद्धान्तं स्थापयति। ध्वनिः काव्यस्य आत्मा भवति। ध्वनिविषये आनन्दवर्धनः कथयति यत् नायं सिद्धान्तः तन्मस्तिष्कप्रसूतः। अपि तु अयं सिद्धान्तः पण्डितैः पूर्वमेव आन्मातः आसीत्। आनन्दवर्धनाचार्यः अभाववादः, भाक्तवादः अनिर्वचनीयत्ववादश्च इति ध्वनिविरोधिनां मतानि यथायथं समालोच्य ध्वनेः स्वरूपं भेदोपभेदान् च प्रतिपाद्य ध्वनेः काव्यात्मत्वं व्यवस्थापयति। ध्वनिः इति पदस्य अर्थः तन्मतेन प्रतीयमानार्थः व्यङ्ग्यार्थः वा। स प्रतीयमानार्थः वाच्यार्थसामर्थ्येन आक्षिप्तो भूत्वा काव्ये वस्तुध्वनिम्, अलंकारध्वनिं, रसध्वनिं च समुत्पादयति। अतएव वस्तुध्वनिः, अलंकारध्वनिः, रसध्वनिः इति त्रिप्रकारेषु ध्वनिषु साधारणलक्षणरूपेण यद् वैशिष्ट्यं सर्वदा तिष्ठति तदस्ति वाच्यसामर्थ्याक्षिप्तत्वम्। आनन्दवर्धनः सूचयति यत् महाकवीनां वाणीषु वाच्यार्थात् भिन्नः प्रतीयमानार्थः इति अपरमेकं वस्तु वर्त्तते। स प्रतीयमानार्थः महाकवीनां वाणीषु अङ्गनादेहगतलावण्यमिव प्रतिभाति। प्रसङ्गेऽस्मिन् आनन्दवर्धनेन उच्यते यत् ललनालावण्यतुल्यः प्रतीयमानार्थः ध्वनिः भवति। यद्यपि आलंकारिकेषु आनन्दवर्धनाचार्यः ध्वनिसम्प्रदायस्य प्रथमः आचार्यः, तथा च तदीयः ध्वन्यालोकग्रन्थः ध्वनिसिद्धान्तस्य प्रथमः ग्रन्थः, तथापि आनन्दवर्धनाचार्यः ध्वनिलक्षणनिरूपणप्रसङ्गे वैयाकरणानां स्फोटसिद्धान्तम् अनुसरति। आनन्दवर्धनः तदीये ग्रन्थे विधिनिषेधरूपात्मकं बहुप्रकारकं वस्तुध्वनिं प्रतिपादयति। अनेन वस्तुध्वनेः काव्ये गुरुत्वं संसूचितमस्ति। काव्ये वस्तुध्वनेः उपस्थितिः चारुत्वाधिक्यं प्रकाशयति इति पूर्वमेव उक्तमस्ति।
Keywords: ध्वनिः, आनन्दवर्धनः, वस्तुध्वनिः, काव्यस्य, आत्मा, ध्वन्यालोकः, वाच्यार्थः, व्यङ्ग्यार्थः।
4. केवलाद्वैतविशिष्टाद्वैताचिन्त्यभेदाभेददिशा सन्न्यासयोगयोरभेदविमर्शः
kevalādvaitaviśiṣṭādvaitācintyabhedābhedadiśā sannyāsayogayorabhedavimarśaḥ
Dr. Tridib Roy Mondal
Assistant Professor, Dept. of Snaskrit,
Diamond Harbour Women´s University
South 24 Parganas, West Bengal, India.
Email: tridibrm@gmail.com
Abstract: शोधप्रबन्धेऽस्मिन् फलाभिसन्धिरहितस्य गार्हस्थाश्रमिणः तादृशनिष्काम-कर्मणा शुद्धसत्त्वद्वारेण ध्यानयोगारूढत्वम्, सकामिभ्यः निष्कामिणामुत्कृष्टत्वख्यापनम्, फलतृष्णावन्तं कर्मिणम् अपेक्ष्य निष्कामकर्मिणां स्तुत्यर्थं सन्न्यासित्वकथनम्, निष्कामकर्मयोगविविदिषासन्न्यासयोः फलपरित्यागरूपसाम्यात् चित्तशुद्धिरूपफलसादृश्यात् च निष्कामकर्मिणः सन्न्यासित्वकथनम्, विविदिषासन्न्यासिनः विद्वत्सन्न्यासिनः च स्वरूपम्, विशिष्टाद्वैतभाष्यदिशा कर्मणः ज्ञानापेक्षया श्रेष्ठत्वम्, ज्ञानकर्मयोगयोः परमार्थतोऽभिन्नत्वम्, विद्याभूषणभाष्यदिशा कर्मयोगेन उभयोः ज्ञानकर्मयोगनिष्ठयोः सम्पादनम्, निष्कामकर्मयोगिनः सन्न्यासित्वाष्टाङ्गयोगित्वप्रतिपादनम्, कर्मयोगेन ज्ञानकर्मयोगनिष्ठत्वप्रतिपादनपरकं रामानुजबलदेवविद्याभूषणोक्तं मतं केवलाद्वैतभाष्यदिशा सप्रमाणपुरःसरं खण्डनम्, यमनियमाद्यन्तरङ्गसाधनानुष्ठानाभ्यासरूपः विविदिषासन्न्यास इति शङ्करमतस्य उत्कृष्टत्वम्, सन्न्यासः नाम आत्मयाथात्म्यज्ञानमिति रामानुजमतस्यानुत्कृष्टत्वम्, कृत्स्नेन्द्रियविरतिरूपः सन्न्यास इति बलदेवविद्याभूषणमतस्याप्यनुष्टत्वं चेत्यादयः बहवः राद्धान्ताः श्रीमद्भगवद्गीताभाष्य-ब्रह्मसूत्रभाष्य-गीताभूषणभाष्य-सारार्थदीपिका-गूढार्थदीपिका-वेदान्तपरिभाषा-पञ्चदशीनैष्कर्म्य-सिद्ध्यादिग्रन्थपर्यावलोकनेन सप्रमाणं यथामति निगदिताः।
Keywords: ब्रह्म, आत्मा, मोक्षः, कर्म, संसारः, अज्ञानम्, सन्न्यासः।
5. भारतहृदयारविन्दनाटकप्रतिपादितं श्रीलारविन्दस्य मुक्तिचिन्तनम्
Bhāratahṛdayāravindanāṭakapratipādita ṃśrīlāravindasya mukticintanam
Totan Bhowmik
SACT-I, Department of Sanskrit
Sitananda College, Nandigram
Purba Medinipur, West Bengal, India.
Emali: bhowmiktotan@gmail.com
Abstract: आधुनिकसंस्कृतसाहित्याकाशे ये खलु नाट्यकाराः आसन्, तेष्वन्यतमः डॉ यतीन्द्रविमलचौधुरीमहोदयः। तेन बहूनि नाटकानि विरचितानि, तेषु अन्यतमं भारतहृदयारविन्दमिति नाटकम्। नाटकस्यास्य नायकः भारतवर्षस्य योगिश्रेष्ठः योगीश्वरः भारतगुरुः श्रीलारविन्दः। भारतवर्षस्य स्वातन्त्र्यान्दोलनम् अधिकृत्य नाटकमिदं विरचितम्। आङ्ग्लशासकानाम् नितरां निपीडनादत्याचाराच्च भारतमातुरश्रुमलिनवदनं सस्मितं कर्तुं सर्वे विप्लविनः आत्मवलिदाने सयत्नाः उन्मुखाश्च आसन्। परन्तु विनावयवविनाशनेन रक्तक्षयं न कृत्वा केनोपायेन कथं वा देशमातृकायाः समुद्धरणं सम्भविष्यतीति विषये अरविन्दः सर्वदा चिन्तयति स्म। तेन शरीरचर्चायोगसाधनादिसाधनेन संग्रामस्य शुभसूचना कृता। ज्ञानं कर्म भक्तिश्चेति मार्गत्रयस्य समन्वयेन अभिनवमार्गं विनिर्माय तदनुसारेण नवीनं भारतवर्षं परिचालयितुमिच्छति सः। जीवानां पारस्परिको भेदो न पारमार्थिकः, जीवेषु एव परमेश्वरस्यांशो निवसति, जीवसेवा हि ईश्वरसवा। सर्वे जनाः प्राणिनः च ईश्वरस्य एव सन्तानाः। तस्य योगसाधनोपायाः भारतीयपरम्परानुसारिणः प्राचीनशास्त्रानुसारिणः चासन्। तन्मते धर्ममार्ग एव जीवानां जीवनस्य शास्वतपन्थाः। तेनैव मार्गेण मुक्तिः भारतस्य स्वातन्त्र्यं च सम्भवति। तस्मात् तेनोक्तं यत्— देशसमुद्धरणमस्माकं व्रतम्, व्रतकर्मणि पवित्रमेव सर्वं कार्यमनुस्रियेत्। निष्कारणराजपुरुषवधस्य किमपि प्रयोजनं नास्ति।
“The Upanishads are epic hyms of self-knowledge and world knowledge and God knowledge” इति आसीत् अरविन्दस्य मतम्। तस्य अनुभवेन दृष्ट्या च उपनिषदां ज्ञानं न बुद्धिगता, काचित् प्रतिपत्तिः अपि तु साक्षात् उपलब्ध्यात्मकं ज्ञानम्, यत्र ज्ञातृज्ञातज्ञानेषु भेदभावो विनश्यति। आध्यात्मिकतावलेन भारतवर्षस्य नेतृपदमलभत। तदा सर्वे विश्ववासिनः अस्माकं भारतवर्षेभ्यः जीवनशिक्षां धर्मशिक्षां च प्राप्स्यन्ति। जगति अस्माकं देशमातृका चिराय उच्चासनम् लभेत। तेन प्रजानां मुक्तिश्च सम्भवेत्। अत एव अरविन्देनोच्यते- “कृपालुर्भगवान् सर्वेषामभिलाषं पुरयिष्यतीति ध्रुवमेव।” एवमेव रीत्या समग्रेऽस्मिन् प्रबन्धे यतीन्द्रविमलचौधुरीविरचिते भारतहृदयारविन्दनाटके अभिव्यञ्जितमृषेरविन्दस्य मुक्तिचिन्तनम् यथामति मन्त्रयिष्यन्ते।
Keywords: भारतहृदयारविन्दम्, मुक्तिः, श्रीलारविन्दः, मोक्षः, भक्तिः।
6. श्रीहरिनामामृतव्याकरणम् : व्याकरणज्ञानपुरःसरमिष्टोपासना
Śrīharināmāmṛtavyākaraṇam : vyākaraṇajñānapuraḥsaramiṣṭopāsanā
Chiranjit Kole
Assistant Professor, Dept. of Sanskrit
Ananda Chandra College
Jalpaiguri, West Bengal, India
Email: kole.chiranjit@gmail.com
Abstract: क्रैस्तीयषोडशशतकस्य महाप्रभुश्रीगौराङ्गप्रतिष्ठितवैष्णवसम्प्रदायस्य श्रीजीवगोस्वामिप्रणीतं श्रीहरिनामामृतव्याकरणं ग्रन्थमणित्वं भजते। अयं व्याकरणग्रन्थः कृष्णभक्तिरसामृताभिसेचनस्य निदर्शनमावहति। इदं व्याकरणं न केवलं संस्कृतभाषायाः व्याकरणमपि तु वैष्णवानां वैष्णवेतरेषाञ्च वा कृते आध्यात्मिकमार्गप्रदर्शकम्, यत्र हरिनाममयेन सूत्रपाठेन इष्टलाभस्य सोपानमुन्मोचितमस्ति। पाणिनीयव्याकरणं कलापव्याकरणञ्चांशिकरूपेणा-नुसृत्य इदं श्रीहरिनामामृतव्याकरणं विरचितम्। इह पाणिनीयप्रत्याहाराः अगृहीताः, किन्तु कलापव्याकरणस्य सिद्धवर्णपाठः हरिनामसम्बलितसूत्रसमूहेषु अनुसृतः। पाणिनीयव्याकरणादिषु आरभ्य क्रैस्तीयचतुर्दशशतकपर्यन्तं विरचितेष्वपाणिनीयव्याकरणादिषु या व्याख्यानशैली परिदृष्टा, ततः अतिशयप्राञ्जलव्याख्यानरीतिः श्रीहरिनामामृतव्याकरणे वर्तते। अस्मिन् व्याकरणग्रन्थे सूत्राणामाक्षरिकसंक्षेपणाय वैयाकरणानां मात्रालाघवं तिरस्कृतमस्ति। व्याकरणे अस्मिन् महेश्वराद्ब्रह्मणो वा वर्णानामुत्पत्तिरित्यप्रदर्श्य, नारायणादेव वर्णानामुत्पत्तिर्जाता इति कथनेन सूत्रालोचनमारब्धमिति। वैष्णवानां ग्रन्थमणिस्वरूपमिदं श्रीहरिनामामृतव्याकरणमेवाश्रित्य मयायं प्रबन्धः प्रस्तूयते।
श्रीजीवगोस्वामिप्रणीतश्रीहरिनामामृतव्याकरणस्थेन हरिनाममयसूत्रपाठेन वैष्णवानामिष्टो-पासनं कथं भवेत्कथं वा संस्कृतव्याकरणस्यापि सम्यक्तया ज्ञानं भवेदिति प्रदर्शनमेव प्रबन्धस्यास्य मूलं लक्ष्यम्। एवं प्रबन्धे अस्मिन् श्रीहरिनामामृतव्याकरणे आलोचितानां केषाञ्चन हरिनामसम्बलितानां सूत्राणां संक्षेपव्याख्यानेन तेषु सूत्रेषु प्रयुक्तानां हरिनामसम्बन्धीनां संज्ञावाचकशब्दानां हरिनामत्वं कथं सम्भवतीति तत्प्रदर्श्य तेन हरिनामसम्बलितसूत्रपाठेन कथं वैष्णवानां हरिनामसंकीर्तनं किञ्च संस्कृतव्याकरणस्य सम्यक्तयाध्ययनं भवतीति प्रस्तूयते।
Keywords: सर्वेश्वरः, वामनः, पुरुषोत्तमः, लक्ष्मीः, कारकम्, कर्तृ, कृष्णपुरुषः, रामकृष्णः, अव्ययीभावः।
7. अद्वैतशास्त्रदिशा क्रममुक्त्यङ्गीकारे उपपत्तयः
Advaitaśāstradiśā kramamuktyaṅgīkāre upapattayaḥ
Dr. Kartik Mete
Assistant Professor, Dept. of Sanskrit
Government General Degree College, Kalna-1
Purba Bardhman, West Bengal, India
Email: kartikmete@gmail.com
Abstract: तत्त्वज्ञानेन अविद्याकामकर्मनिवृत्तिद्वारा आत्यन्तिकशरीरनिवृत्तिं जन्मबन्धनिवारणेन कश्चित् मोक्षकामी कश्चित् भवति। विदेहमुक्तस्य गत्यागती न स्तः। “अत्र ब्रह्म समश्नुते। न तस्य प्राणाः उत्क्रामन्ति” इत्यादिश्रुतेः जन्मबन्धविनिर्मुक्तस्यास्य गमनागमनं नास्ति। ब्रह्मलोकगमनं तस्य नोपपद्यते। तस्मात् क्रममुक्तिः विदेहमुक्तौ नान्तर्भवति। तस्मात् भिन्नम्। जीवन्मुक्तौ अपि क्रममुक्तिः नान्तर्भूता। कुतः इति उच्यते लिङ्कशरीरे कारणशरीरे अहंत्वममत्वाभिमानः नास्ति। क्रममुक्तस्य तु अस्ति। एवं जीवन्मुक्तौ अपि तस्य नान्तर्भावः। तस्मात् ब्रह्मलोकप्राप्तिरूपा क्रममुक्तिः तृतीया काचित् गतिः यया उत्तरकाले साधकः श्रवणमनननिदिध्यासनेन क्रमेण विदेहमुक्तः स्यात् इति। इयञ्च क्रममुक्तिः अधिकारिभेदात् कर्मनाशभेदात् साधनभेदात् गत्यागतिभेदात् च अद्वैतनये उपपद्यते इति आलोच्यमानस्य प्रबन्धस्यास्य विषयसारः।
Keywords: गत्यागतिः, क्रममुक्तिः, ब्रह्मलोकः, सगुणब्रह्मविद्या, सगुणब्रह्मोपासना, पञ्चाग्निविद्या।
8. हरिदास-रेवाप्रसादाचार्य्ययोः काव्यलक्षणविमर्शः
Haridāsa-revāprasādācāryyayoḥ kāvyalakṣaṇavimarśaḥ
Basanta Chandra
Research Scholar, Dept. of Sanskrit
Ramakrishna Mission Vidyamandira
Belur Math, Howrah, West Bengal, India
Email Id: shrimanbasanta@gmail.com
Abstract: मयात्र आधुनिकयोः हरिदाससिद्धान्तवागीश-रेवाप्रसादद्विवेदिमहोदययोः काव्यलक्षणे समासेनालोचिते। आधुनिकालङ्कारिकाचार्यहरिदास-सिद्धान्तवागीशमहोदयः तदीये काव्यकौमुदीग्रन्थे प्रथमकलायां शब्दार्थयोरुभयोः काव्यपदवाच्यतां स्वीकुर्वन् काव्यलक्षणं निरूपयति—
‘मनोहारिणौ शब्दार्थौ काव्यम्’ इति।
अत्र काव्यमिति लक्षणघटकं पदम्, मनोहारिणौ शब्दार्थौ चेति लक्ष्यघटके पदे। शब्दार्थौ इति विशेष्यवाचकं पदम्, मनोहारिणौ इति च तस्य विशेषणवाचकं पदम्। ‘काव्यं पठितं’ ‘काव्यं श्रुतं’ ‘काव्यं गीतं’ इत्याद्युभयविधव्यवहारदर्शनात् शब्दार्थयोरुभयोः काव्यत्वं स्वीक्रियते। शब्दार्थयुगलं काव्यं भवतीति निष्कर्षः। एतेन शब्दत्ववादिविश्वनाथजगन्नाथादीनां काव्यलक्षणं खण्ड्यते। तौ च शब्दार्थौ मनोहारिणौ भवतः। मनोहारित्वं नाम रसिकानामाह्लादक-जनकत्वमिति। शब्दार्थौ काव्यमित्येव काव्यलक्षणं भवति चेत् श्रोत्रिय-जरन्नैयायिक-मीमांसकानां वाक्येषु काव्यलक्षणस्यातिव्याप्तिर्भवति, तेषां वाक्येषु आह्लादकत्वाभावादित्यस्मात् काव्यलक्षणे मनोहारिणौ इति पदोपादानम्।
रेवाप्रसादद्विवेदिमहोदयेन काव्यालङ्कारकारिकायां काव्यलक्षणं निरूपितम्—
‘‘आनन्दकोषस्योल्लासे लोकोत्तरविभावना।
अलङ्कृतार्थसंवित्तिः कविता सर्वमङ्गला॥’’ इति।
लक्षणेऽस्मिन् कवितापदं विशेष्यबोधकम्, एवञ्चात्र विशेषणबोधकपदत्रयं विद्यते- ‘लोकोत्तरविभावना’, ‘अलङ्कृतार्थसंवित्तिः’, ‘सर्वमङ्गला’ चेति। आनन्दकोषस्योल्लासे सति लोकोत्तरविभावना अलङ्कृतार्थसंवित्तिः कविता इत्युच्यते सा च कविता सर्वमङ्गला भवति। आनन्दकोषस्येति पदेन वेदान्तदर्शनप्रसिद्धानन्दमयकोषो निर्दिश्यते। कविः सामाजिकश्च अपूर्वकल्पनया यस्यामलौकिकीं प्रगल्भतामनुभवतः सा लोकोत्तरविभावनेत्युच्यते। मुख्यवाक्यमत्र तावत्— अलङ्कृतार्थसंवित्तिः कवितेति। अलङ्कृतश्चासौ अर्थश्च अलङ्कृतार्थः, अलङ्कृतार्थस्य संवित्तिः इति अलङ्कृतार्थसंवित्तिः, संवित्तिर्नाम ज्ञानम्। एवञ्च अलङ्कृतार्थस्य ज्ञानं कवितेति। सा चेयं कविता सर्वेषां मङ्गलं विदधाति निखिललोकानां कल्याणकारिणी भवति तस्मात्सर्वमङ्गला।
Keywords: मनोहारिणौ, आनन्दकोषस्योल्लासे, लोकोत्तरविभावना, अलङ्कृतार्थसंवित्तिः, सर्वमङ्गला, कविता।
9. सामाजिकजीवने लौकिकन्यायस्य उपयोगिता
Sāmājikajīvane laukikanyāyasya upayogitā
Dilip Tapadar
Research Scholar, Dept. of Sanskrit-Pali-Prakit
Visva Bharati University, Bolpur, West Bengal, India
Email: diliptapadar343@gmail.com
Abstract: वैदिकयुगात् आरभ्य, स्मृतिपुराणेषु, उपनिषत्सु, काव्येषु, न्यायमीमांसादिदर्शनेषु च लौकिकन्यायाः विशेषतोऽवलोक्यन्ते। ‘नि’ उपसर्गपूर्वकं ‘इ’ धातोः ‘घञ्’ प्रत्ययेन ‘न्याय’ इत्यस्य शब्दस्य निर्माणं भवति, यस्य अर्थः समता, तुल्यता, उपयुक्तदृष्टान्तः नीतिवचनं च। लौकिकजीवने च शास्त्रेषु च कस्यचित् घटनायाः विशेषस्थितेः वा संक्षिप्तसाररूपेण वाक्यरूपेण लौकिकन्यायस्य प्रयोगः क्रियते। लौकिकन्यायैः अल्पशब्दैः युक्तियुक्तरूपेण विचारः व्यक्तुं सुलभः भवति। लौकिकन्यायः इत्यस्य अर्थः— सामान्यजीवने उत्पन्नाः परिस्थितयः, अनुभवानुभूतयः वा, येषां आधारतः दृष्टान्तरूपेण न्यायविधानं क्रियते। एते न्यायाः न केवलं शास्त्रीयचर्चायामुपयुक्ताः, अपि तु सामान्यजीवनवर्तिनामपि जिज्ञासूनां कृते अपूर्वं प्रबोधनं वहन्ति। स्ववाक्यस्य संक्षेपेण यथार्थरूपेण प्रस्तुतीकरणाय ये दृष्टान्ताः प्रयुज्यन्ते, वा ये दृष्टान्ताः शास्त्रेषु प्रयुज्यन्ते, ते एव न्यायाः। अधुना विविधेषु पुस्तकेषु चित्राणि मुद्र्यन्ते यथा अदृश्यानि श्रवणातीतानि ज्ञेयविषयाः जिज्ञासुभ्यः बोधगम्याः क्रियन्ते, तथा एते दृष्टान्तमूलका न्यायाः अपि कठिनं च अदृश्यं च ज्ञेयवस्तु सहजबोध्यं कर्तुं प्रयुज्यन्ते। वक्तारः, आचार्याः, उपदेशकाः च यदा श्रोतृजनानां समीपे कठिनं वा नूतनं विषयं सुलभतया व्याख्यातुं इच्छन्ति, तदा ते एतेषां लौकिकन्यायानां प्रयोगं कुर्वन्ति। एते लौकिकन्यायाः तु न केवलं शिक्षायां, उपदेशे वा, किन्तु दैनिकजीवने, नीतिनिर्णये, सामाजिकसंवादे च सर्वत्र सप्रयोजनं दृश्यन्ते।
Keywords: लौकिकः, सिंहावलोकनन्यायः, पङ्कप्रक्षालनन्यायः, दग्धबीजकल्पन्यायः, शतपत्रभेदन्यायः।
10. भारतीयज्ञानपरम्परां प्रति संस्कृतनारीकवीनां योगदानम्-एकमध्ययनम्
Bhāratīyajñānaparamparāṃ prati saṃskṛtanārīkavīnāṃ yogadānam-
ekamadhyayanam
Shesadev Parida
Research Scholar
Dept. of Sanskrit, Utkal University,
Vani Vihar, Bhubaneswar, Odisha, India
Email: paridashesadev65@gmail.com
Abstract: भारतीयज्ञानपरम्परा प्राचीनतमं व्यापकतमं च ज्ञानसंग्रहम् अङ्गीकरोति, यत्र धर्मः, दर्शनम्, विज्ञानम्, गणितम्, आयुर्वेदः, योगः, साहित्यं, सङ्गीतं, स्थापत्यकला च समाहितम् अस्ति। एषा परम्परा न केवलं भातरस्य सांस्कृतिकं वैभवं प्रकटयति, अपि तु सम्पूर्णमानवजातेः कल्याणाय अपि प्रयोजनीया अस्ति। एषा परम्परा वेदोपनिषदादिभ्यः आरभ्य महाभारते, रामायणे, पुराणेषु, विविधदर्शनेषु योगशास्त्रादिषु च विस्तृता दृश्यते। भारतीयदर्शनप्रणाल्यः, यथा— सांख्यं, योगः, न्यायः, वैशेषिकः, वेदान्तः मीमांसा च जीवनस्य चरमसत्यम्, आत्मबोधं, मोक्षमार्गं च विवृण्वन्ति। भारतीयज्ञानपरम्परायाम् आत्मज्ञानं, तत्त्वविचारः जीवनस्य परमलक्ष्यं मोक्षप्राप्तिः च मुख्यतया उपदिश्यते। अत्र ज्ञानं न केवलं वौद्धिकम् अपि तु अनुभूतिसिद्धं, प्रयोगाधिष्ठितं च अस्ति। योगदर्शनम् आयुर्वेदः च तस्य व्यवहारिकस्वरूपं प्रातिपादयतः।
संस्कृतभाषा एतेषां समस्तग्रन्थानां मूलभाषा अस्ति। एषा भाषा न केवलं ज्ञानस्य वहनं करोति, अपि तु तस्य सूक्ष्मतमं अर्थं रसं च सम्यग्व्यक्तं करोति। अतः भारतीयज्ञानपरम्परायाः अध्ययनं संस्कृतभाषायाः माध्यमेन अधिकं प्रभावशाली भवति। अधुनापि एषा ज्ञानपरम्परा नवदृष्ट्या शोध्या पाञ्चालीया न भवति। तस्य पुनरावलोकनं, संरक्षणं संवर्धनं च वर्त्तमानकाले अतीव आवश्यकं दृश्यते, यतः एषा परम्परा न केवलम् अतीतनिष्ठा, अपि तु भविष्यनिर्माणाय अपि आधाररूपा अस्ति।
अस्यां परम्परायां न केवलं पुरुषैः, अपि तु स्त्रीभिः अपि अतिशयं योगदानं कृतम्। संस्कृतभाषायां नारीकवीनां स्थानं विशिष्टम् अस्ति। ताः न केवलं सौन्दर्यशिल्पम्, अपि तु समाजबोधं, आत्मबोधं च प्रदर्शयन्ति।
Keywords: भारतीयज्ञानपरम्परा, संस्कृतनारीकवयः, ऋषिकाः, स्मृतिकारः, आलङ्कारिकः।
11. Purulia district of West Bengal in the return of traditional ancient cultures and multiculturalism
Dr. Mrityunjoy Mandal
Assistant Professor, Dept of Sanskrit
Raghunathpur College, Purulia, West Bengal, India.
Email: jumrityunjoy2011@gmail.com
Abstract: Before discussing multiculturalism, we first need to know what the word culture means? Edward Burnett Tyler on the first page of ‘Primitive Culture’ wrote Culture is that complex whole which includes knowledge, belief, art, moral, law, custom and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society. In Sanskrit सम्- कृ + क्तिन् right to better mind and taste. Moreover, it is a strategy by which the objective is achieved and it is considered a means of satisfying needs with pleasure. Again multiculturalism is the coexistence of many types of culture. In present situation we saw country with country, state with state, district with district as well as aria wise culture differences, but respectfully protected and self developed. Different traditional cultures return in Purulia district according to cast or area. But at present it seems to be a matter of enjoyment for all.
Chou nritya, Natuya nach, Nachni nach, Jhumur nach,Tusu parava, Bhadu parava, Karam parava, Chata parava, etc. Various Cultures of purulia. A bit of pleasure in the busy life as well as the beginning of work was the reason for this. Most of them were agricultural, which helped them to work happily. But at present influence of multiculturalism all the cultures of purulia blended in with everyone and have become a subject of enjoyment for all. According to melting pot theory now all the culture entered into all.
Keywords: Culture, Traditionally return, Multi-culturalism, Purulia, Enjoyment, Melting pot.
12. Reviving Sanskrit: NEP’s Role in India’s Heritage
Pralay Sankar Adhikari
Assistant Professor, Dept. of Sanskrit
Prabhat Kumar College,
Contai, West Bengal, India
Email: pralay09@gmail.com
Abstract: The New Education Policy (NEP) 2020, introduced by the Government of India, signifies a transformative shift in the nation's approach to education. One of its most remarkable features is the renewed emphasis on classical languages, particularly Sanskrit. Sanskrit, revered as the mother of many Indian languages and the repository of ancient Indian wisdom, has long been marginalized in mainstream education. The NEP seeks to rectify this imbalance by promoting Sanskrit as a language of not just historical or literary importance but also of contemporary relevance. This paper critically examines how NEP 2020 integrates Sanskrit within the larger framework of educational reform by enabling access to ancient knowledge systems, encouraging multidisciplinary studies, fostering research, and ensuring linguistic diversity. The policy aims to make Sanskrit accessible across educational levels through curriculum reform, teacher training, digital integration, and incentivized research. Despite challenges such as lack of modern pedagogical tools and limited faculty, the NEP opens new avenues for the language’s revitalization. By positioning Sanskrit as an intellectual and cultural bridge between India’s past and future, the policy presents an opportunity to reshape the educational landscape with deeper cultural rootedness.
Keywords: New Education Policy 2020, Sanskrit Education, Classical Languages, Indian Knowledge Systems, Language Policy, Multidisciplinary Learning, Digital Sanskrit, Teacher Training, Cultural Heritage.